MATERI BM

LALONGÈT

Èopènè Sareng

M. Hafid Effendy, M.Pd. *)

(Angghuta Pakem Maddhu Mekkasan)

LALONGÈâT aropaaghi bagiân dâri sastra Madhurâ. Lalongèt asalla dâri oca’ longèt , Èrangkep adâ’ aobâ swara dhâddhi lalongèt.

Longet andi’ artè pènter otabâ pèlak bây-ghâbâyân. Maksoddhâ aghâbây korse, lomare, bân laènna, sè lantaran kalongètanna orèng sè aghâbây, katonna èndhâ, nyennengaghi da’ orèng sè ngabâs.

Dhinèng sè tamaso’ dâ’ lalongèt bâdâ 11 macem iya arèya:

1. bhâk-tebbhâghân

2. okara kakantèn

3. bhângsalan

4. rora bhâsa

5. kèrata bhâsa

6. parebhâsan

7. ebhârât

8. saloka

9. parlambhâng

10. oca’ sarojâ oca’ camporan tabhâlik

1) Bhak-tebbhaghan

Bhak-tebbhaghân iyâ areya settong okara , otabâ pan-barampan okara se ekoca’aghi bi’ oreng ka oreng laen se marloaghi jawabhâân. Kadhâng jawabhânna loco. Tape maso’ akal, dhineng se ngedingaghi senneng. Biyasan etebbhâ’aghi baktona pada ghâng-lagghâng menangka dhâddhina panglepor ate, conto:

v Nase’ sakeppel ekarobung ghâlâta: Salak

v Sè è adâ’ nyaronen, se eereng nabbhu ghendhng, se ebudi negghu’ peccot: gheddhâng.

2) Okara Kakantèn

Okara kakantèn iya arèya okara sè èangghit dari ca’-oca’ sèè antara sètong ka sèttongnga akantè’, artèna abhung-sambhung, aghandhu’ ghuru swara, ghuru sastra, ban ghuru lumaksito.

Okara kakantèn rèya biyasana èghunaaghi bi’ orèng acaca otaba apidato dâlem semo.Orèng sè ngèdingaghi arassa senneng sabab aghandhu’ sastra. Conto:

v Okara kakantèn sè aghandhu’ ghuru swara, maksoddha iya arèya ca’-oca’ seèttong ban laenna sowarana bada sè pada. Opama:

a. tata krama rèya adhat parnata kona. Oca’ tata, nata, krama, kona sowarana pada.

b. Mon ta’ teppa’ kodhu dhuli paenga’. Oca’: ta’ teppa’ – paenga’, kodhu, dhuli, sowarana pada.

v Okara kakanten sè aghandhu’ ghuru sastra. Maksoddha iya areya oca’ settong ban laenna dâlem settong okara jareya, aropaaghi oca’ seaksara odi’na arontot, opama: a-è-o, ang-eng-ong, ar-er-or ban samacemma, conto:

a. asakola ta’ tobâng sakale, dhing ulangan olle sapolo. Oca’ asakola-sakale-sapolo, sè akantè’ iya arèya la-le-lo.

b. Dhing aba’ lapar jha’ nyare nase’ è amper, tapèè kodhu nyarè è dapor. Oca’ lapar-ampèr-dâpor sè akante’ iya arèya: par- pèr- por

v Okara kakanten se aghandhu’ okara lumaksito, maksoddha iya areya dalem settong okara bada oca’ se ekoca’aghi otaba se etoles lebbi dari sakalean. Conto:

1. Na’-kana’ penter bhajheng ajhar, bhajheng ajhar terro penterra. Oca’ bhajheng ajhar ekoca’aghi dukale.
2. Sakancaan patang tolong, patang tolong dalem kabhaghusan. Oca’ :patang tolong, ekoca’aghi dukale.

3) Bhângsalan

Bhângsalan kenneng koca’ keya bhangsolan,jawabhan. Maksoddha mon bada oreng acaca aghunaaghi bhangsalan, okarana enyamae okara bhangsalan, biyasana se ngedingaghi aromasa senneng, sabab okarana aghandhu’ ghuru swara otaba ghuru sastra.

Aghandhu’ ghuru swara maksoddha iya areya arte otaba ma’nana dari oca’ bhangsalan jareya aghandhu’ swara pada ban panebbhussa otaba se ekakarep, conto:

v Ma’ ngembhang nyamplong, ka bara’ ka temor posang apa se esare? Oca’ bhangsalan ngembhang nyamplong , kembhangnga nyamplong iya areya sare. Panebbhus se emaksod iya areya esare.

v Rambing lebar tas prao, mon andi’ otang dhuli bajar. Oca’ bhangsalan : rambing lebar tas prao. Rambing lebar tas prao tegghessa : lajar.

4) Rora Bhâsa

Rora bhâsa iya areya okara kalamon etalekteghi bi’ ghu-ongghu sanyatana sala, tape oreng se ngedingaghi la ngarte sabab la kappra ekoca’aghi neng ren-aren. So oreng pas ekoca’ sala kappra, conto:

v Mon bâ’na ka pasar le’, sengko’ matoro’a jhuko’ cakalan. Okara areya ekoca’aghi bi’ oreng se pada bada e bengkona, dhineng se kaduwa’ banne reng dhaghang jhuko’. Dhaddhi se ejhuluaghi pesse banne jhuko’. Jha’ sakenga epajharna’ mastena mara reya: Le’ mon ba’na ka pasarra sengko’ matoro’a pesse kabelliaghi jhuko’ cakalan.

v Apa se elakone? Nyekot kalambhi

v Ebhu ngandhel biddhâng è dâpor.

5) Kèrata Bhâsa

Kerata bhasa iya areya settong oca’ se eangghit nombuaghi maksod otaba kareb. Mon etalekteghi oca’ ghella’ akor moso se ekakarep aghandhu’ ghuru swara. Se kabannya’an da’ se ekakarep cocok. Sapa bhai olle aghabay kerata bhasa, angsal ca’-oca’na cocok da’ ka se emaksod. Conto:

v Tongket : e tongtong, etekket. Tong dhaddhi etongtong, ket dhaddhi etekket.

v Songko’ : se kosong epanongko’.

v Dapor: kennenganna marda bi’ kompor.

6) Parebhâsan

Parebhâsan iya areya okara se eangghit bi’ para seppo, samacem oca’ parsemon, se marloaghi arte. Dhineng essena otaba artena, iya bada se aghandhu’ baburughan becce’, bada keya se noddhuaghi kabadaan. Conto:

v Ta’ tao celleng polo’na. Artena ekoca’aghi da’ pongghaba se segghut ealle da’ kennengan laen. Eokor so abiddha oreng amassa’ e dapor. Mon coma jha’ sakejjha’ bhai polo’na ta’ kera celleng.

v Eghantong tegghi e bhendem dalem. Artena masraaghi aba’. Oreng se dalem kabadaan pasra lantaran sala otaba kabadaan ta’ andi’.

7) Èbhârât

Ébhârâât kenneng koca’ pada moso parebhasan coma mon ebharat okarana emolae dari: akanta, mara, cora’ otaba acora’, conto:

v Akanta bheling kaojhanan, artena ekoca’aghi da’ oreng otaba na’-kana’ se ta’ meddhas baburughan. Maske baramma mon bhelling kaojhanan otaba ekenneng aeng, maste ngalemes, ta’ kera pas nyerrep.

v Akanta bajang para’ seyang, artena ekoca’aghi da’ oreng se asepsap ka bara’ ka temor. Bajang mon la para’ seyang pakaloarra asepsap.

8) Saloka

Parebhasan, ebharat ban saloka aropaaghi okara se para’ padaa, iya areya pada aghandhu’ parsemon. Saloka reya menangka dhabuna oreng penter, otaba dhabuna ulama’, se kalamon etalekteghi aghandhu’ baburughan se ongghu-ongghu e estoaghi, conto:

v Manossa reya coma dharma, artena manossa coma sakadhar ehteyar se nantoaghi se kobasa.

v Mon embi’ ghi’ embi’ keya. Artena bateggha na’-kana’ bada se noron dari reng towana otaba bangatowana.

9) Parlambhâng

Parlambhang iya areya settong bharang se esaba’ e settong kennengan otaba partengkan, menangka tatengnger otaba tandha. Bharang se esaba’ otaba partengkan jareya bada ma’nana. Oreng se nangale otaba tao da’ badana bharang, otaba partengkan jareya ngarte da’ se ekamaksod otaba se ekakarep, conto:

v Bin-sabin

Bin-sabin iya areya, tacer se epasang dar-galandir, aropa kalaras otaba konco’na jhanor, etacce’aghi neng tabun otaba e pengghir lorong, maksoddha jha’ rebbha se epengghir lorong jareya sapaa bhai ta’ olle ngare’ kajhabahan oreng se masang tacer.

v Pangrenget

Kalamon menta paraban jhajhanna etoro’e gheddhang susu, jareya aghandhu’ ma’na kasusu. Artena ta’ abit pole bada kareb epakamponga.

10) Oca’ Sarojâ

Oca’ saroja iya areya oca’ camporan se oca’ oca’na settong ban settonga pada artena andi’ arte lebbi dari samastena. Oca’ saroja reya bannya’ eghunaaghi dalem sastra Madhura sabab aghandhu’ okara kakanten se edinganna endha, conto:

v Lara lapa

v Malang meghung

v Tendhak tandhuk

11) Oca’ camporan sè alalabânan

Oca’ camporan se alalbanan iya areya oca’ camporan se andi’ arte tabhalik. Oca’ reya bannya’ keya eangghuy neng sastra Madhura sabab aghandhu’ sastra se edinganna endha, conto:

v Ondhur - dateng

v Tolak - bali

v Sorot - sandher

BHÂB OCA’ BHÂSA MADHURÂ

Angghidhân

M. Hafid Effendy, M.Pd. *)

Morfologi tamaso’ sala sèttong bâgiân dâri pramasastra sè nalèktègi oca’ bhâsa Madhurâ. Noro’ kadâddhianna, oca’ èbâgi dâddhi tello’ macem, engghi paneka; oca’ asal, oca’ obâ’ân, bân oca’ camporan. Sapanèka jhugân menorot macemma oca’ èbâgi sanga’ macem; èngghi paneka; oca’ bhârâng, oca’ ghântè, oca’ sèpat, oca’ ghâbây, oca’ tamba’an, oca’ sambhungan, oca’ bilângan, oca’ lantaran, bân oca’ serro.

Dâri pan-saponapan macemma oca’ è attas, saterros èpon jhâjârbâ’ân dâri oca’ mènorot kadâddhiânna è bâbâ panèka:

1) Oca’ asal èngghi panèka : oca’ sè ghi’ ta’ aobâ dâri asalla. Opama : oca’ bengko, korsè, kalambhi, bsl.

2) Oca’ obâ’ân èngghi panèka: oca’ sè ella masettong kalabân aghunaaghi èmbuwân (ter-ater, sessellan, bân panotèng ). Opama: oca’ è bengko, sa kanca’an, amaènna, bsl.

3) Oca’ camporan èngghi panèka: oca’ dâduwa’ sè ècampor, kangsè kennèng koca’ paramasèttongnga artèna. Opama : oca’ ghulâ bâto, roma sakè’, bân saptanang/sattanang, bsl.

Saterros èpon jhâjârbâ’ân oca’ menorot macemma bâdâ sanga’ macem, èngghi panèka:

1) Oca’ Bhârâng èngghi panèka : oca’ sè anyata’aghi râng-bhârâng bân pa-apa sè kennèng andhijhagi bhârâng. Opama: landu’, pèssè, korsè, bsl.

Oca’ bhârâng arèya bâdâ sè anyata’aghi kalabân oca’ asal ( korsè, angèn ) bâdâ sè anyata’aghi oca’ obâ’ân, akanta:

Ka --------- kabelli

Pan --------- panbâjâr

Pe ------------ petotor

Pang ---------- panglepor

2) Oca’ ghântè èngghi panèka: oca’ sè dâddhi ghâgântena nyamana bhârâng bân pa-apa sè kennèng andhijhagi nyamana bhârâng. Opama:

· Ghâgântèna nyamana orèng.

1. sèngko’, bulâ, kaulâ,
2. dhibi’na, bâ’na, panjhennengan, sèdâ.

· Ghâgântèna nyaman orèng sè andi’

1. tang, sang,
2. bâ’na, sampèyan,
3. Na, nyamana, pangkaddhâ otabâ tètella orèng jarèya.

· Ghâgântèna pètodhu mongghu dâ’:

a. orèng bân bhârâng pa-apa : rèya, rowa, jarèya.

b. Kabâdâ’ân : bâriyâ, bârinna’.

c. Bânnya’na pa-apa : sabâriya, sabârinna’.

d. Kennengan : diyâ, dinna’, dissa.

e. Bâkto : satèya, bajângkènè, ghi’ bhuru.

· Ghâgântèna pètanya mongghu dâ’:

1. orèng : sapa, sapa’an.
2. Bhârâng pa-apa : apa, apana, apa’an.
3. Kabâdâ’ân : bârâmma, dâ’ remma.
4. Bânnya’ pa-apa : bârâmpa, bârâmpa’an.
5. Kennengngan : dimma, è dimma, dimmana.
6. Bâkto : bilâ, bâjâ apa.
7. Marghâ : arapa, sabâb apa.

3) oca’ sèpat èngghi panèka : oca’ se anyata’aghi tabiat, bârna, rassa, bhângon. Opama: jhubâ’, raddhin, manes, loncong rajâ. bsl.

Oca’ sepat areya bâdâ 3 macem:

a) sèpat sè anyata’aghi kalaban oca’ asal: raja, raddhin.

b) sèpat sè anyata’aghi oca’ obâ’ân: atowa’an, kakènè’en, leng-cellengan, bsl.

c) oca’ sèpat sè olle oca’ tambâ’ân, akanta: lebbi pènter, mèra ghellu, gânteng kadhibi’, bsl.

4) Oca’ ghâbây èngghi panèka : oca’ sè anyata’aghi pangghâbâyânna mahlok bân èn-laènna, akanta: ngabas, ngetter.

Oca’ sè noddhuaghi kabâdâân, dâddi toro’anna oca’ ghâbây, opama: atemmo, taporop, kaelangan.

Bâdâ polè sè ènyamaè oca’ partolonganna oca’ ghâbây, akanta: bhâkal, mastè, kennèng, bsl.

Opama: Toyyib bhâkal mangkaddhâ.

Okara jarèya asalla dâri : Toyyib mangkat; tapè serrèna Toyyib ghi’ ta’ ajhâlan mangkat, lajhu èpasangè oca’ bhâkal.

5) Oca’ tambâ’ân èngghi panèka : oca’ sè dâddhi katerrangnganna oca’ ghâbây, oca’ sèpat, oca’ tambâ’ân, otabâ oca’ bilângan, opama:

· Ahmad nolès bhâgus.

· sapèna talèbât koros.

· sapèna pa’ polo lebbi.

Conto okara è attas aropaaghi okara sè ètambâi oca’ tambâ’ân. Oca’ tambâ’ân sè laèn èngghi panèka: ella, bellun, segghut, kabhuru, ghu-lagghu, bsl.

6) Oca’ bilângan èngghi panèka : oca’ sè aropaaghi sèttong, duwâ’, tello’, empa’, bân bisa aobâ ka oca’ bilângan tong, wa’, lo’ pa’.

Tarkadhâng bâdâ sè dâddhi oca’ bilangan pètto’ --- pettong (pèttong kalè)

Sanga’ --- sangang (sangang kalè)

Bâllu’ --- bâllung (bâllung kalè)

7) Oca’ sambhungan èngghi panèka : oca’ sè èkaghâbây bhung-sambhungnga ra-okara otabâ ca’-oca’ , opama: Sitti perak, sabâb èberri’ pèssè bân kalambhi.

Oca’ sambhungan arèya tarkadhâng bâdâ è dâ’-adâ’na okara, akanta: saellana sapèna paju, bhuru tao mellè kalambhi.

Macemma oca’ sambhungan èngghi panèka: ban, bi’, molana, nangèng, sanajjân, sopajâ, kangsè, sabelluna, bsl.

8) Oca’ lantaran engghi paneka: oca’ se esembuwaghi è adâ’na oca’ bhârâng, oca’ ghânte, sopajâ taowa dâddhi katerranganna okara, opama:

Alè’ entar ka sorbhajâ.

Sapèna bâdâ e kandhâng.

9) Oca’ serro arèya oca’ sè tarkadhâng èkoca’aghi parappa’na ghetton, pèrak, sossa, takerjhet, opama:

* Wa, Tini ma’ tao bariyâ..

* Masya Allah, ceppet ongghu kaka’ dâteng.